Διαβάστε ποια είναι τα κείμενα χειρογράφων εις τα οποία υπάρχουν λόγια και φράσεις, που μνημονεύουν σημαντικοί και καταξιωμένοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και οι οποίες αποδίδονται εις τον Κύριον Ημών Ιησού Χριστό!..Ίδε ο άνθρωπος πίνακας του Αντόνιο Τσίζερι
Το θέμα είναι παλιό: Το 1974 ο Καθηγητής Ελευθέριος Πρόκος είχε επισκεφθεί την Βιβλιοθήκη του Βατικανού όπου –όπως ισχυρίσθηκε- βρήκε ένα χειρόγραφο του Ευσεβίου Παμφίλου, επισκόπου της εν Παλαιστίνη Καισαρείας (205-340 μ.Χ.), το οποίο περιείχε μίαν συμπληρωματικήν φράσιν του Ιησού μέσα εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο.
Κοντολογίς, όταν ο Ιησούς Χριστός πληροφορήθηκε ότι ήλθαν για να Τον επισκεφθούν Έλληνες, είπε την περίφημη φράση:
Στην συνέχεια -πάντα κατά τον ως άνω Καθηγητή- υπήρχε η εξής φράσις που ορισμένοι επιτήδειοι φρόντισαν επί αιώνες να απαλείψουν και η οποία έχει ως εξής: «μόνη γαρ η Ελλάς αψευδώς ανθρωπογονεί φυτόν ουράνιον και βλάστημα θείον ηκριβωμένον λογισμόν αποτίκτουσα οικειούμενον επιστήμη».
Το θέμα έλαβε μεγάλες διαστάσεις και ο γράφων έκανε κατ’ επανάληψιν τηλεοπτικές εκπομπές με τον Πρωτοπρεσβύτερο π. Γεώργιο Μεταλληνό, σημερινό Κοσμήτορα και Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος ηρνείτο κατηγορηματικά την ύπαρξιν αυτού του κειμένου (1).
Τελικώς το κείμενο ευρέθη και μάλιστα δύο φορές και υπάρχει στους ακόλουθους εκκλησιαστικούς ή ιστορικούς συγγραφείς:
α) Στον Ευσέβιο Καισαρείας: «Ευαγγελική προπαρασκευή» (Praeparatio evangelica, Book 8 chapter 14section 66 line 7).
β) Στον Φίλωνα τον Ιουδαίο : De providentia, Fragment 2 section 66 line 9.
Ωστόσο υπάρχουν και άλλες φράσεις του Ιησού Χριστού που δεν είναι γνωστές, διότι θεωρούνται αλιευμένες από τα λεγόμενα «απόκρυφα βιβλία» και ως εκ τούτου μη αποδεκτά από την επίσημον Εκκλησίαν, πέραν ορισμένων ιστορικών καταγραφών.
Παρά ταύτα, ο Καθηγητής Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος λέει γι’ αυτά τα κείμενα τα εξής:
ΤΑ «ΑΓΡΑΦΑ» ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ
Σε διάφορα μεμονωμένα χειρόγραφα της Κ. Διαθήκης ή σε απόκρυφα κείμενα των πρώτων αιώνων και σε έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων και πατέρων καθώς και σε λειτουργικά κείμενα της εκκλησίας διασώζονται ορισμένα λόγια που αποδίδονται από τους συγγραφείς που τα διασώζουν στον Ιησού, δεν απαντούν όμως πουθενά στα ευαγγέλια της Κ. Διαθήκης. Τα λόγια αυτά χαρακτηρίζονται διεθνώς με την ελληνική λέξη «άγραφα» από το 1776, όταν ο J. G. Korner συνέγραψε διατριβή στη Λειψία με θέμα De sermonibus Christi αγράφοις. Ονομάζονται «άγραφα», γιατί δεν είναι «γραμμένα» και δεν συμπεριλαμβάνονται στα κανονικά ευαγγέλια.
Ο Α. Resch. που ασχολήθηκε ειδικότερα στα τέλη του 19ου αιώνα με την περισυλλογή και μελέτη των «αγράφων», στην α' έκδοση του έργου του Agrafa. Ausserkanonische Evangelienfragmente (Λειψία, 1889) συγκέντρωσε 177 λόγια, από τα οποία τα 74 υποστήριξε ότι αποτελούν αυθεντικά λόγια του Ιησού που προέρχονται από ένα εβραϊκό Πρωτευαγγέλιο, από το οποίο πιθανώς άντλησαν και οι Συνοπτικοί ευαγγελιστές. Στη β' έκδοση του βιβλίου του περιόρισε τα κατά τη γνώμη του αυθεντικά λόγια του Ιησού σε 34. Λίγο αργότερα πλουτίσθηκε το υλικό των αγράφων με την ανακάλυψη των παπύρων της Οξυρρύγχου.
Ενώ όμως ο Resch στο πλάτος της έννοιας των αγράφων κατέτασσε και κάθε διήγηση περί του Ιησού ή κάθε λόγιο που παρατίθεται από τους συγγραφείς και εισάγεται με τις φράσεις «γέγραπται», «φησιν η γραφή», «είρηταί που» κλπ. αλλά δεν απαντά πουθενά στην Αγία Γραφή, οι περισσότεροι ερευνητές σήμερα θεωρούν ως άγραφα όχι κάθε διήγηση αλλά μόνο τα λόγια που αποδίδονται στον Ιησού και δεν απαντούν στα κανονικά ευαγγέλια. Γι' αυτό άλλωστε και πολλοί προτιμούν σήμερα την ονομασία «εξωκανονικά λόγια του Ιησού». Στη συνέχεια παραθέτουμε κατ' επιλογή μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά «άγραφα» λόγια.
1. Λόγια που σώζονται σε βιβλία της Κ.Δ. εκτός των ευαγγελίων ή σε μεμονωμένα χειρόγραφα ευαγγελίων.
Στις Πράξεις των Αποστόλων (20, 35) ο Παύλος κατά τον αποχαιρετιστήριο λόγο του προς τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας της Εφέσου λέγει: «Μνημονεύειν τε των λόγων του Κυρίου Ιησού, ότι αυτός είπεν μακάριόν εστιν διδόναι μάλλον ή λαμβάνειν».
Ο κώδικας του Βέζα (D) στο Λκ 6,4 διασώζει το ακόλουθο λόγιο: «Τη αυτή ημέρα θεασάμενός τινα εργαζόμενον τω σαββάτω είπεν αυτώ άνθρωπε, ει μεν οίδας τι ποιείς, μακάριος ει ει δε μη οίδας, επικατάρατος και παραβάτης ει του νόμου». Ο ίδιος κώδικας στο Μθ 20,28 έχει το εξής λόγιο: «υμείς δε ζητείτε εκ μικρού αυξήσαι και εκ μείζονος έλαττον είναι εισερχόμενοι δε και παρακληθέντες δειπνήσαι μη ανακλίνεσθε εις τους εξέχοντας τόπους, μήποτε ενδοξότερός σου επέλθη και προσελθών ο δειπνοκλήτωρ είπη σοι έτι κάτω χώρει, και καταισχυνθήση εάν δε αναπέσης εις τον ήττονα τόπον και επέλθη σοι ήττων, ερεί σοι ο δειπνοκλήτωρ σύναγε έτι άνω, και εσταί σοι τούτο χρήσιμον» (πρβλ. Λκ 14, 8-10).
2. Λόγια που σώζονται σε έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων και πατέρων:
«Είπε γαρ ΄Εσονται σχίσματα και αιρέσεις» (Ιουστίνου, Διάλογος 35,3. ΒΕΠ 3,239).
«Διό και ο ημέτερος Κύριος Ιησούς είπεν Εν οις αν υμάς καταλάβω, εν τούτοις και κρινώ» (Ιουστίνου, Διάλογος 47,4. PG 6, 580Α. ΒΕΠ 3, 250).
«Είδες γαρ, φησί, τον αδελφόν σου, είδες τον Θεόν σου» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 19. PG 8, 812Α-1009Α. ΒΕΠ 7,273).
«Αιτείσθε γαρ, φησί, τα μεγάλα και τα μικρά υμίν προστεθήσεται» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 24.PG 8, 905Β. ΒΕΠ 7,298).
«Εικότως άρα και η γραφή τοιούτους ημάς διαλεκτικούς ούτως εθέλουσα γενέσθαι παραινεί Γίνεσθε δέ δόκιμοι τραπεζΐται', τα μεν αποδοκιμάζοντες, το δε καλόν κατέχοντες» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 28. PG 8, 924Β. ΒΕΡ 7,305).
«Και ο Κύριος Εξέλθετε, είπεν, εκ των δεσμών οι θέλοντες» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 6,6. PG 9, 265Α. ΒΕΠ 8,193).
«Δια τούτο λέγει ο Σωτήρ Σώζου συ και η ψυχή σου» (Κλήμεντος Αλεξ., Εκ των του Θεοδότου Επιτομαί,2. PG 9, 653 Β).
«Και ο Ιησούς γουν φησίν Δια τους ασθενούντας ησθένουν και δια τους πεινώντας επείνων και δια τους διψώντας εδίψων» (Ωριγένη, Εις Ματθ. 13, 2. PG 13,1097Β)
«Διό φησιν ο Σωτήρ Ο εγγύς μου, εγγύς του πυρός ο δε μακράν απ' εμού, μακράν από της βασιλείας» (Ωριγένη, Εις Ιερεμ. 20,3. PG 13,532. Διδύμου, ΕιςΨαλμ. 88,8. PG 39,1488D, και Γνωστ. Κατά Θωμάν ευαγγέλιο, λογ. 82).
«Δια τούτο λέγει Ο λαλών εν τοις προφήταις, ιδού πάρειμι» (Επιφανίου, Πανάριον 66, 42. PG 34, 568D).
«Λοιπόν ο Κύριος έλεγεν αυτοίς Τι θαυμάζετε τα σημεία; κληρονομίαν μεγάλην δίδωμι υμίν ην ουκ έχει ο κόσμος όλος» (Μακαρίου Αιγυπτίου, Ομιλία 12,17. PG 34, 568D).
«Ούτως γαρ είπεν Ελεάτε ίνα ελεηθήτε αφίετε ίνα αφεθή υμίν ως ποιείτε, ούτως ποιηθήσεται υμίν ως δίδοτε, ούτως δοθήσεται υμίν ως κρίνετε ούτως κριθήσεσθε ως χρηστεύεσθε, ούτως χρηστευθήσεται υμίν ω
μέτρω μετρείτε, εν αυτώ μετρηθήσεται υμίν» (Α' Κλημεντος3, 2. ΒΕΠ 1,18).
«Αλλά και περί τούτου δε είρηται Ιδρωσάτω η ελεημοσύνη σου εις τας χείρας σου μέχρις αν γνως τίνι δως» (Διδαχή 1,6).
«Του ουν Κυρίου διηγουμένου τοις μαθηταίς περί της μελλούσης των αγίων βασιλείας, ως είη ένδοξος και θαυμαστή, καταπλαγείς ο Ιούδας επί τοις λεγομένοις έφη Και τις άρα όψεται ταύτα; ο δε Κύριος έφη Ταύτα όψονται οι άξιοι γενόμενοι» (Ιππολύτου Ρώμης, Υπόμνημα εις Δανιήλ, 4,60)
Ο Α. Resch. που ασχολήθηκε ειδικότερα στα τέλη του 19ου αιώνα με την περισυλλογή και μελέτη των «αγράφων», στην α' έκδοση του έργου του Agrafa. Ausserkanonische Evangelienfragmente (Λειψία, 1889) συγκέντρωσε 177 λόγια, από τα οποία τα 74 υποστήριξε ότι αποτελούν αυθεντικά λόγια του Ιησού που προέρχονται από ένα εβραϊκό Πρωτευαγγέλιο, από το οποίο πιθανώς άντλησαν και οι Συνοπτικοί ευαγγελιστές. Στη β' έκδοση του βιβλίου του περιόρισε τα κατά τη γνώμη του αυθεντικά λόγια του Ιησού σε 34. Λίγο αργότερα πλουτίσθηκε το υλικό των αγράφων με την ανακάλυψη των παπύρων της Οξυρρύγχου.
Ενώ όμως ο Resch στο πλάτος της έννοιας των αγράφων κατέτασσε και κάθε διήγηση περί του Ιησού ή κάθε λόγιο που παρατίθεται από τους συγγραφείς και εισάγεται με τις φράσεις «γέγραπται», «φησιν η γραφή», «είρηταί που» κλπ. αλλά δεν απαντά πουθενά στην Αγία Γραφή, οι περισσότεροι ερευνητές σήμερα θεωρούν ως άγραφα όχι κάθε διήγηση αλλά μόνο τα λόγια που αποδίδονται στον Ιησού και δεν απαντούν στα κανονικά ευαγγέλια. Γι' αυτό άλλωστε και πολλοί προτιμούν σήμερα την ονομασία «εξωκανονικά λόγια του Ιησού». Στη συνέχεια παραθέτουμε κατ' επιλογή μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά «άγραφα» λόγια.
1. Λόγια που σώζονται σε βιβλία της Κ.Δ. εκτός των ευαγγελίων ή σε μεμονωμένα χειρόγραφα ευαγγελίων.
Στις Πράξεις των Αποστόλων (20, 35) ο Παύλος κατά τον αποχαιρετιστήριο λόγο του προς τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας της Εφέσου λέγει: «Μνημονεύειν τε των λόγων του Κυρίου Ιησού, ότι αυτός είπεν μακάριόν εστιν διδόναι μάλλον ή λαμβάνειν».
Ο κώδικας του Βέζα (D) στο Λκ 6,4 διασώζει το ακόλουθο λόγιο: «Τη αυτή ημέρα θεασάμενός τινα εργαζόμενον τω σαββάτω είπεν αυτώ άνθρωπε, ει μεν οίδας τι ποιείς, μακάριος ει ει δε μη οίδας, επικατάρατος και παραβάτης ει του νόμου». Ο ίδιος κώδικας στο Μθ 20,28 έχει το εξής λόγιο: «υμείς δε ζητείτε εκ μικρού αυξήσαι και εκ μείζονος έλαττον είναι εισερχόμενοι δε και παρακληθέντες δειπνήσαι μη ανακλίνεσθε εις τους εξέχοντας τόπους, μήποτε ενδοξότερός σου επέλθη και προσελθών ο δειπνοκλήτωρ είπη σοι έτι κάτω χώρει, και καταισχυνθήση εάν δε αναπέσης εις τον ήττονα τόπον και επέλθη σοι ήττων, ερεί σοι ο δειπνοκλήτωρ σύναγε έτι άνω, και εσταί σοι τούτο χρήσιμον» (πρβλ. Λκ 14, 8-10).
2. Λόγια που σώζονται σε έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων και πατέρων:
«Είπε γαρ ΄Εσονται σχίσματα και αιρέσεις» (Ιουστίνου, Διάλογος 35,3. ΒΕΠ 3,239).
«Διό και ο ημέτερος Κύριος Ιησούς είπεν Εν οις αν υμάς καταλάβω, εν τούτοις και κρινώ» (Ιουστίνου, Διάλογος 47,4. PG 6, 580Α. ΒΕΠ 3, 250).
«Είδες γαρ, φησί, τον αδελφόν σου, είδες τον Θεόν σου» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 19. PG 8, 812Α-1009Α. ΒΕΠ 7,273).
«Αιτείσθε γαρ, φησί, τα μεγάλα και τα μικρά υμίν προστεθήσεται» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 24.PG 8, 905Β. ΒΕΠ 7,298).
«Εικότως άρα και η γραφή τοιούτους ημάς διαλεκτικούς ούτως εθέλουσα γενέσθαι παραινεί Γίνεσθε δέ δόκιμοι τραπεζΐται', τα μεν αποδοκιμάζοντες, το δε καλόν κατέχοντες» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 1, 28. PG 8, 924Β. ΒΕΡ 7,305).
«Και ο Κύριος Εξέλθετε, είπεν, εκ των δεσμών οι θέλοντες» (Κλήμεντος Αλεξ., Στρωματείς 6,6. PG 9, 265Α. ΒΕΠ 8,193).
«Δια τούτο λέγει ο Σωτήρ Σώζου συ και η ψυχή σου» (Κλήμεντος Αλεξ., Εκ των του Θεοδότου Επιτομαί,2. PG 9, 653 Β).
«Και ο Ιησούς γουν φησίν Δια τους ασθενούντας ησθένουν και δια τους πεινώντας επείνων και δια τους διψώντας εδίψων» (Ωριγένη, Εις Ματθ. 13, 2. PG 13,1097Β)
«Διό φησιν ο Σωτήρ Ο εγγύς μου, εγγύς του πυρός ο δε μακράν απ' εμού, μακράν από της βασιλείας» (Ωριγένη, Εις Ιερεμ. 20,3. PG 13,532. Διδύμου, ΕιςΨαλμ. 88,8. PG 39,1488D, και Γνωστ. Κατά Θωμάν ευαγγέλιο, λογ. 82).
«Δια τούτο λέγει Ο λαλών εν τοις προφήταις, ιδού πάρειμι» (Επιφανίου, Πανάριον 66, 42. PG 34, 568D).
«Λοιπόν ο Κύριος έλεγεν αυτοίς Τι θαυμάζετε τα σημεία; κληρονομίαν μεγάλην δίδωμι υμίν ην ουκ έχει ο κόσμος όλος» (Μακαρίου Αιγυπτίου, Ομιλία 12,17. PG 34, 568D).
«Ούτως γαρ είπεν Ελεάτε ίνα ελεηθήτε αφίετε ίνα αφεθή υμίν ως ποιείτε, ούτως ποιηθήσεται υμίν ως δίδοτε, ούτως δοθήσεται υμίν ως κρίνετε ούτως κριθήσεσθε ως χρηστεύεσθε, ούτως χρηστευθήσεται υμίν ω
μέτρω μετρείτε, εν αυτώ μετρηθήσεται υμίν» (Α' Κλημεντος3, 2. ΒΕΠ 1,18).
«Αλλά και περί τούτου δε είρηται Ιδρωσάτω η ελεημοσύνη σου εις τας χείρας σου μέχρις αν γνως τίνι δως» (Διδαχή 1,6).
«Του ουν Κυρίου διηγουμένου τοις μαθηταίς περί της μελλούσης των αγίων βασιλείας, ως είη ένδοξος και θαυμαστή, καταπλαγείς ο Ιούδας επί τοις λεγομένοις έφη Και τις άρα όψεται ταύτα; ο δε Κύριος έφη Ταύτα όψονται οι άξιοι γενόμενοι» (Ιππολύτου Ρώμης, Υπόμνημα εις Δανιήλ, 4,60)
3. Λόγια σε λειτουργικά κείμενα
Μεταξύ των πηγών για τη συλλογή και μελέτη των «αγράφων» είναι και τα λειτουργικά κείμενα της εκκλησίας. Για παράδειγμα αναφέρουμε ένα άγραφο που σώζεται σε ευχή της Ακολουθίας το Ευχελαίου μετά το Β' αποστολικό και ευαγγελικό ανάγνωσμα και έχει ως εξής: «...Συ ει ο ειπών Οσάκις αν πέσης, έγειραι, και σωθήση».
Το λόγιο αυτό, το οποίο ο συντάκτης της ευχής αποδίδει στον Ιησού, δεν απαντά στα ευαγγέλια της Κ.Δ. Θα μπορούσε ίσως να υποθέσει κανείς ότι ο εν λόγω συντάκτης συνοψίζει στη φράση αυτή και αποδίδει το νόημα της διδασκαλίας του Ιησού περί μετανοίας ή από τη ρήση του Κυρίου προς τον Πέτρο για τον απεριόριστο αριθμό περιπτώσεων συγχώρησης των αδελφών (Μθ 18, 21-22) συνάγει και τη δυνατότητα συνεχών ανορθώσεων από τις πολλές πτώσεις («οσάκις αν πέσης...»). Αλλ' η φράση αποδίδεται σαφώς στον Ιησού («Συ ει ο ειπών»). Εάν ληφθεί υπόψη ότι ακριβώς πριν από αυτό το λόγιο και ευθύς μετά από αυτό παραθέτει ο συγγραφέας της ευχής άλλα γνωστά από τα ευαγγέλια λόγια του Ιησού και μάλιστα κατά λέξη και ότι τα εισάγει με την ίδια φράση («συ ει ο ειπών»), δεν απομένει παρά να υποθέσουμε ότι το λόγιο αυτό του είναι γνωστό από την παράδοση ή από κάποιο γραπτό κείμενο που δεν διασώθηκε.
Τελειώνοντας σημειώνουμε και τα έξης γενικά ως προς την αξία των αγράφων λογίων. (α) Πολλά από αυτά τα λόγια αποτελούν διαπλατύνσεις ή παραλλαγές γνωστών από τα κανονικά ευαγγέλια λογίων του Ιησού. (β) Μεγάλος αριθμός αγράφων προέρχεται από τα Απόκρυφα κείμενα και συνεπώς υπόκεινται αμέσως στην υποψία ότι είναι πλαστά. (γ) Μερικές φορές από σφάλμα της μνήμης διάφορα βιβλία ή εξωβιβλικά χωρία αποδίδονται στον Ιησού. (δ) Άλλα άγραφα αποτελούν δημιουργήματα ευσεβούς φαντασίας, τα οποία τίθενται στο στόμα του Ιησού. Τέλος (ε) τα λόγια αυτά δεν προσθέτουν κανένα νέο στοιχείο στη γνωστή από τα κανονικά ευαγγέλια ιστορία και διδασκαλία του Ιησού, αποτελούν όμως μία ακόμη μαρτυρία για την ύπαρξη αρχαίας προφορικής παράδοσης, για το πρόσωπο και τη διδασκαλία του Ιησού (2).
Το λόγιο αυτό, το οποίο ο συντάκτης της ευχής αποδίδει στον Ιησού, δεν απαντά στα ευαγγέλια της Κ.Δ. Θα μπορούσε ίσως να υποθέσει κανείς ότι ο εν λόγω συντάκτης συνοψίζει στη φράση αυτή και αποδίδει το νόημα της διδασκαλίας του Ιησού περί μετανοίας ή από τη ρήση του Κυρίου προς τον Πέτρο για τον απεριόριστο αριθμό περιπτώσεων συγχώρησης των αδελφών (Μθ 18, 21-22) συνάγει και τη δυνατότητα συνεχών ανορθώσεων από τις πολλές πτώσεις («οσάκις αν πέσης...»). Αλλ' η φράση αποδίδεται σαφώς στον Ιησού («Συ ει ο ειπών»). Εάν ληφθεί υπόψη ότι ακριβώς πριν από αυτό το λόγιο και ευθύς μετά από αυτό παραθέτει ο συγγραφέας της ευχής άλλα γνωστά από τα ευαγγέλια λόγια του Ιησού και μάλιστα κατά λέξη και ότι τα εισάγει με την ίδια φράση («συ ει ο ειπών»), δεν απομένει παρά να υποθέσουμε ότι το λόγιο αυτό του είναι γνωστό από την παράδοση ή από κάποιο γραπτό κείμενο που δεν διασώθηκε.
Τελειώνοντας σημειώνουμε και τα έξης γενικά ως προς την αξία των αγράφων λογίων. (α) Πολλά από αυτά τα λόγια αποτελούν διαπλατύνσεις ή παραλλαγές γνωστών από τα κανονικά ευαγγέλια λογίων του Ιησού. (β) Μεγάλος αριθμός αγράφων προέρχεται από τα Απόκρυφα κείμενα και συνεπώς υπόκεινται αμέσως στην υποψία ότι είναι πλαστά. (γ) Μερικές φορές από σφάλμα της μνήμης διάφορα βιβλία ή εξωβιβλικά χωρία αποδίδονται στον Ιησού. (δ) Άλλα άγραφα αποτελούν δημιουργήματα ευσεβούς φαντασίας, τα οποία τίθενται στο στόμα του Ιησού. Τέλος (ε) τα λόγια αυτά δεν προσθέτουν κανένα νέο στοιχείο στη γνωστή από τα κανονικά ευαγγέλια ιστορία και διδασκαλία του Ιησού, αποτελούν όμως μία ακόμη μαρτυρία για την ύπαρξη αρχαίας προφορικής παράδοσης, για το πρόσωπο και τη διδασκαλία του Ιησού (2).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. ΄Αγγελου Π. Σακκέτου: «Ιησούς Χριστός: Ελληνισμός-Χριστιανισμός», Αθήναι 2000, Θεσσαλονίκη 2003.
2. Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος : «Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη» (Εκδόσεις Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1998)
1. ΄Αγγελου Π. Σακκέτου: «Ιησούς Χριστός: Ελληνισμός-Χριστιανισμός», Αθήναι 2000, Θεσσαλονίκη 2003.
2. Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος : «Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη» (Εκδόσεις Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1998)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου